Homunkulus to po łacinie “człowieczek”. Pierwotnie nazwa ta była używana przez średniowiecznych alchemików, którzy pragnęli stworzyć takiego osobnika w sztuczny sposób. Były na to różne pomysły, jednak jak widać żaden nie wytrzymał próby czasu 😉 Natomiast w Anatomii rozważamy homunkulusa za sprawą Wildera Penfielda, kanadyjskiego neurochirurga, który w XX wieku utworzył mapę kory mózgu, która odzwierciedla ośrodki ruchowe i czuciowe. Nazywamy to organizacją somatotopową.
Przyjrzyjmy się temu zagadnieniu bardziej szczegółowo. Najpierw jak zwykle popatrzmy na odpowiednią rycinę:
Właściwie na tym świetnym rysunku mógłby się zakończyć ten wpis, bo mówi sam za siebie, ale jednak wyjaśnijmy sobie kilka kwestii.
Homunkulus ruchowy
Po prawej stronie widzimy przekrój czołowy przez zakręt przedśrodkowy (precentral gyrus) płata czołowego. W obrębie istoty szarej tego zakrętu (zabarwiona część na rycinie) znajdują się komórki tworzące I neuron dróg piramidowych:
- drogi korowo-rdzeniowej (corticospinal tract) – przyśrodkowa część zakrętu (tam gdzie “zwisa” noga) oraz powierzchnia górna (kończyna górna wraz z ogromną ręką)
- drogi korowo-jądrowej (corticonuclear tract) – boczna powierzchnia zakrętu (twarz i język)
Są to komórki, które są nazywane także górnym motoneuronem drogi ruchowej. Natomiast nazwa “piramidowe” bierze się m.in. z tego, że mają one kształt trójkątów czy ostrosłupów (komórki Betza).
Czemu duża ręka i mała stopa?
Skąd taki rozmiar tych części ciała u Homunkulusa? Widzimy, że ręka zajmuje dużo większy obszar na zakręcie przedśrodkowym niż stopa, w związku z tym dużo więcej komórek zaopatruje właśnie dystalną cześć kończyny górnej. A skoro tak, to na ręce płytki motoryczne są dużo gęściej rozłożone, bo włókien mięśniowych jest raczej podobna ilość w stosunku do stopy. Zatem wnioskiem z tego ciągu myślowego jest to, że możemy wykonywać dużo precyzyjniejsze ruchy dłonią, bo tak jak napisałem na początku jest do niej przydzielona dużo większa ilość komórek.
Homunkulus czuciowy
Jak to wygląda przy homunkulusie czuciowym. Sytuacja jest bardzo podobna, ale tym razem rozważamy drogi wstępujące, a nie zstępujące. Komórki zlokalizowane w zakręcie zaśrodkowym (postcentral gyrus) płata ciemieniowego są ostatnimi neuronami dróg czuciowych:
- drogi rdzeniowo-wzgórzowo-korowej (spino-thalamo-cortical tract) – drogi czucia powierzchownego z okolicy całego ciała z wyjątkiem głowy i części szyi (powierzchnia górno-przyśrodkowa zakrętu zaśrodkowego)
- drogi rdzeniowo-opuszkowo-wzgórzowo-korowej (spino-bulbo-thalamo-cortical tract) – droga czucia głębokiego z tej samej okolicy ciała co droga powyżej
- drogi jądrowo-wzgórzowo-korowej (nucleo-thalamo-cortical tract) – droga przewodząca zarówno czucie powierzchowne jak i głębokie z okolicy głowy i części szyi (boczna powierzchnia zakrętu zaśrodkowego)
Czemu duża twarz i duża ręka?
Twarz (szczególnie usta) i ręka rozciągają się na dużej powierzchni zakrętu zaśrodkowego. Czemu tak jest? Tak jak w drogach ruchowych podobnie i tutaj oznacza to po prostu, że dużo więcej komórek odpowiada za odbieranie wrażeń czuciowych z tamtych elementów naszego ciała. W związku z tym np.”pól czuciowych” na ręce jest o wiele więcej i są dużo mniejsze niż w innych miejscach. Dlatego jeślibyśmy wzięli dwie szpilki położone blisko siebie i ukłuli na dłoni to poczujemy dwa ukłucia, a np. na plecach tylko jedno ukłucie. Moglibyśmy się też pokusić o wyjaśnienie czemu ludzie okazują sobie czułość poprzez pocałunki i trzymanie się za ręce. Właśnie w tych miejscach nasze ciało ma najbardziej złożoną reprezentację czuciową.
Organizacja somatotopowa w praktyce
Możemy rozważać sobie bardzo wiele zagadnień anatomicznych, ale najważniejsze jest zadać sobie pytanie po co? W tym przypadku lokalizacja poszczególnych części ciała na korze mózgu może nam pomóc w rozpoznaniu. Załóżmy jeśli mamy pacjenta z podejrzeniem udaru mózgu i niedowładem lewej stopy to prawdopodobnie uszkodzenie może znajdować się w okolicy płacika okołośrodkowego (paracentral lobulus) prawej półkuli mózgu (dominująca ilość dróg czuciowych i ruchowych jest skrzyżowana). Natomiast jeśli np. mamy pacjenta z niedoczulicą na kończynie górnej prawej i mamy przesłanki do stwierdzenia uszkodzenia mózgu (udar/guz/krwiak) to możemy domniemywać, że będzie ono miało miejsce w okolicy powierzchni górnej zakrętu zaśrodkowego lewej półkuli.
OUN da się lubić!
Dzięki za przeczytanie tego wpisu. Jeśli miałbym cokolwiek wynieść z nauki Ośrodkowego Układu Nerwowego to chciałbym, aby to były właśnie drogi. Moim zdaniem dają one kwintesencję wiedzy z tego zakresu materiału i najbardziej przydają się w przyszłej pracy klinicznej.
Pozdrawiam serdecznie i do zobaczenia!